Actio pauliana (skarga pauliańska) to instytucja prawa cywilnego, która pozwala wierzycielowi doprowadzić do uznania czynności prawnej dłużnika dokonanej na rzecz osoby trzeciej za bezskuteczną, jeśli podejmując ją dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia tego wierzyciela.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Sentencja wyroku uwzględniającego powództwo ze skargi pauliańskiej, powinna określać nie tylko czynność uznaną za bezskuteczną oraz osobę pokrzywdzonego wierzyciela, ale również podmiotowo i przedmiotowo sprecyzowaną wierzytelność, podlegającą ochronie wyrokiem. To warunek konieczny skuteczności wyroku ze skargi pauliańskiej.
Uznając czynność dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela, sąd nie ma na celu ochrony wszystkich wierzytelności, ale tylko tych, których ochrona jest żądana przez wierzyciela i jest usprawiedliwiona na podstawie przepisów art. 527 Kodeksu cywilnego.
Zatem wyrok taki zawsze chroni dokładnie określoną wierzytelność, co powinno być uwzględnione w jego treści, ze względu na ścisłe powiązanie rozstrzygnięcia ze wskazaną wierzytelnością. Celem jest uniemożliwienie wierzycielowi wykorzystania pozytywnego wyroku w celu egzekucji innych jego wierzytelności wobec dłużnika, które nie są objęte ochroną przewidzianą w art. 527 k.c.
Uwzględnienie powództwa ze skargi pauliańskiej nie prowadzi do unieważnienia czynności prawnej, na którą jest skierowane, a jedynie do stwierdzenia, że jest ona nieskuteczna wobec powoda. Jest to istotne, ponieważ przedmiot takiej czynności nie wraca do majątku dłużnika, ale nadal pozostaje w majątku osoby trzeciej, na rzecz której dłużnik dokonał zakwestionowanej przez wierzyciela czynności. Osoba trzecia musi jednak ponosić konsekwencje egzekucji z tego przedmiotu w celu spłacenia długu innej osoby.
Wyrok ze skargi pauliańskiej nie oznacza automatycznego „anulowania” czynności prawnej, do której się odnosi. Cała czynność prawna dokonana przez dłużnika pozostaje w mocy i nie jest uznawana za nieważną. Osoba trzecia, która uzyskała własność przedmiotu objętego tą czynnością nie traci swego prawowitego tytułu w wyniku rozpatrzenia wniosku o uznanie czynności za bezskuteczną.
Jednakże ta czynność prawna traci swoją skuteczność jedynie względem wierzyciela (składającego pozew ze skargi pauliańskiej), który może prowadzić egzekucję z przedmiotu zbytego lub przekazanego osobie trzeciej. Skutkiem wyroku sądowego w sprawie ze skargi pauliańskiej jest możliwość dochodzenia przez wierzyciela zadośćuczynienia z tych środków majątkowych, które opuściły majątek dłużnika, lub do niego nie weszły (orzeczenie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 stycznia 2000 r., sygn. akt III CKN 554/98).
Windykacja ze skargi pauliańskiej– jak ją prowadzić?
Wyrok, który stwierdza, że określona czynność prawna przenosząca przedmiot lub prawo z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej, jest bezskuteczna na podstawie artykułu 527 Kodeksu cywilnego, nie oznacza, że przedmioty te lub prawa automatycznie wrócą do majątku dłużnika. Natomiast daje wierzycielowi prawo do zaspokojenia swoich roszczeń z tych przedmiotów lub praw, które wciąż znajdują się w majątku osoby trzeciej, przed innymi jej wierzycielami.
Wierzyciel może wszcząć egzekucję z tych przedmiotów lub praw w oparciu o tytuł wykonawczy orzeczony przeciw dłużnikowi, bez potrzeby uzyskiwania takiego tytułu przeciwko osobie trzeciej.
Przepisy Kodeksu cywilnego nie tworzą odrębnego, indywidualnego roszczenia przeciw wspomnianej osobie trzeciej o „znoszenie” przez nią prowadzonej egzekucji. Jest ona zobowiązana do tego w zakresie określonego przedmiotu majątkowego, który wszedł do jej majątku (lub nie wszedł do majątku dłużnika) z pokrzywdzeniem wierzyciela. Wierzyciel ten ma tu pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi wierzycielami osoby trzeciej.
Co jeśli w toku sporu sądowego ze skargi pauliańskiej przedmioty majątkowe stanowiące jej przedmiot zostaną sprzedane?
Zbycie w toku procesu ze skargi pauliańskiej przedmiotów majątkowych, których skarga dotyczy, może na podst. art. 405 i następne k.c. nadać pokrzywdzonemu wierzycielowi roszczenie o zwrot korzyści uzyskanych z tego zbycia przez osobę trzecią. Jak stanowi bowiem przepis art. 405, w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia kosztem innej osoby, ten który się wzbogacił zobowiązany jest korzyść zwrócić w naturze lub równowartości.
W sytuacji, gdy wspomniana osoba trzecia zdąży już rozporządzić uzyskaną korzyścią majątkową, zastosowanie może znaleźć przepis art. 409 k.c. Stanowi on, że obowiązek zwrotu wygasa, jeśli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Są to niebywale złożone sytuacje, w których trudno byłoby się odnaleźć bez pomocy radcy prawnego bądź adwokata. Wyzbycie się przez osobę trzecią na rzecz innej osoby czwartej korzyści uzyskanej ze zbycia majątku otrzymanego od dłużnika, który dokonał tym pokrzywdzenia wierzyciela, nie odbiera możliwości zaskarżenia czynności dokonanej przez dłużnika, jednocześnie dając wierzycielowi roszczenie przeciw osobie trzeciej o bezpodstawne wzbogacenie.
W przypadku dokonania np. zwrotnej darowizny przez osobę trzecią, wierzyciel może od niej żądać wydania ewentualnych surogatów, zgodnie z art. 406 k.c. A w braku takich surogatów może domagać się wydania wartości korzyści (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 17 czerwca 2021 r., sygn. akt IV CSK 450/20).