Skarga pauliańska to instytucja prawa cywilnego mająca na celu ochronę wierzycieli przed świadomym ograniczeniem swojej zdolności do zaspokojenia wierzytelności przez dłużnika. Skarga ta pozwala na doprowadzenie do uznania za bezskuteczną wobec wierzyciela czynności prawnej dokonanej przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej, jeśli jej dokonanie nastąpiło z pokrzywdzeniem tego wierzyciela.
W przypadku skargi pauliańskiej sąd może uznać daną czynność za bezskuteczną wobec takich wierzycieli. Oprócz skargi pauliańskiej istnieją również inne środki prawne, które mogą być stosowane w różnych sytuacjach związanych z ochroną prawnej stron umów i interesów wierzycieli.
Czasami czynność, która krzywdzi wierzycieli i nadaje się do podważenia w drodze tzw. skargi pauliańskiej, może też budzić wątpliwości co do swojej ważności z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.) albo być dotknięta sankcją tzw. względnej nieważności.
Zgodnie z art. 59 k.c., w przypadku zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania tej umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony umowy o istnieniu jej roszczeniu wiedziały albo umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można jednak żądać po upływie roku od jej zawarcia.
Natomiast stosownie do art. 58 § 2 k.c. czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna (nieważność bezwzględna).
Który środek prawny powinien więc zastosować wierzyciel? Trudno sobie wyobrazić, abyśmy byli w stanie rozstrzygnąć to samodzielnie. Warto w tym zakresie skonsultować się z prawnikiem mającym doświadczenie w prowadzeniu tego rodzaju spraw sądowych.
W orzecznictwie sądowym przyjmuje się w tym zakresie następujące zasady:
- Sankcja nieważności (58 § 2 k.c.) – wiążąca się z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Jest nadrzędną, najdalej posuniętą w skutkach sankcją, stąd pochłania inne nie dopuszczając do zbiegu norm – np. sankcję bezskuteczności względnej, przewidzianą w art. 527 § 1 k.c. i 59 k.c. Do uznania czynności prawnej za nieważną konieczne jest jednak wykazanie dalszych okoliczności świadczących o sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego, leżących poza zakresem uregulowań art. 59 i 527 k.c.
- Zastosowanie art. 58 § 2 k.c. znajdzie podstawy wyłącznie w sytuacjach, gdy nie ma możliwości zastosowania przepisu przewidującego sankcję łagodniejszą, która zagwarantowałaby uprawnionemu wystarczającą ochronę. Skarga pauliańska, stanowiąc uniwersalny środek ochrony wierzytelności pieniężnych, jest uruchamiana gdy sprzeczność dokonanej czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego polega wyłącznie na pokrzywdzeniu wierzyciela. Użycie regulacji art. 58 § 2 k.c. jest konieczne, gdy zmierzający do tego pokrzywdzenia sposób działania rażąco odbiega od powszechnie uznawanych i przyjmowanych w społeczeństwie zasad postępowania i wartości.
- Bezskuteczność względna umowy, przewidziana w art. 59 k.c., znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy brak możliwości zaspokojenia roszczenia osoby trzeciej jest bezpośrednim skutkiem jej wykonania, niezależnie od kwestii wypłacalności stron tej umowy. Jeśli wykonanie umowy nie tylko czyniłoby całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, ale pociągałoby również za sobą niewypłacalność dłużnika, wówczas można żądać uznania takiej umowy za bezskuteczną do 5 lat od daty jej wykonania.
Skarga pauliańska a przestępstwo faworyzowania wierzycieli
Chociaż dłużnik zasadniczo ma prawo wyboru wierzyciela, którego chce spłacić, to warto zauważyć, że w przypadku istnienia wielu wierzycieli przepisy nie określają szczególnej kolejności spłaty. Wybór i spłacenie tylko jednego z wierzycieli nie narusza przepisów przewidzianych w artykule 527 § 1 Kodeksu cywilnego.
Można jednak powołać się na przepisy o skardze pauliańskiej w przypadku, gdy dłużnik dokonał arbitralnego wyboru wierzyciela, co prowadzi do preferowania go kosztem innych, szczególnie w sytuacjach, które wskazują na nadchodzące ogłoszenie upadłości dłużnika i opróżnienie jego majątku z istotnych składników. Taka sytuacja może skutkować niemożnością zaspokojenia innych wierzycieli z przyszłej masy upadłości (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 listopada 2005 r., sygn. akt II CK 225/05).
Warto jednak także pamiętać, że tego rodzaju sytuacje mogą też naruszać regulacje prawa karnego. Faworyzowanie wierzycieli stanowi bowiem przestępstwo. Zgodnie z art. 302 § 1 Kodeksu karnego – spłata lub zabezpieczenie tylko niektórych z wierzycieli, przy jednoczesnej szkodzie pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
W art. 302 § 1 k.k. kryminalizowane jest faworyzowanie jednych wierzycieli kosztem innych, co polega na preferowaniu spłacania lub zabezpieczania tych pierwszych, co równocześnie wiąże się ze szkodą dla tych drugich. Pojęcie spłacania obejmuje wszelkie formy spełnienia świadczenia, a nawet szersze działania zaspokojenia roszczenia wierzyciela, które prowadzą do zmniejszenia majątku dłużnika, niezależnie czy dłużnik spłaca wierzyciela w całości, czy też tylko częściowo (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 grudnia 2016 r., sygn. akt II AKa 297/16).
Takim samym zagrożeniem karnym objęte być może ustanowienie którejkolwiek z przewidzianych prawem form zabezpieczenia wierzytelności (zastawu, hipoteki, przewłaszczenia na zabezpieczenie itp.) – będą to więc z pozoru legalne czynności na gruncie prawa cywilnego, które jednak prowadzą do szkody pozostałych wierzycieli na skutek faworyzowania wybranych.
Prowadzenie postępowania karnego nie wyklucza się z powództwem cywilnym ze skargi pauliańskiej, ale może je doskonale uzupełniać, pomagając choćby w pozyskaniu materiału dowodowego. Należy tu pamiętać, że organy ścigania dysponują szerokim spektrum instrumentów niedostępnych dla powodowa w toku procesu cywilnego np. mogą kierować żądania wydania dokumentów i realizować związane z tym przeszukania.
Przepisy prawa upadłościowego a przepisy o skardze pauliańskiej
Odrębnej analizy wymaga sytuacja gdy dłużnik który wyzbył się majątku pozostanie postawiony w stan upadłości. Powództwo pauliańskie po ogłoszeniu upadłości dłużnika może wytoczyć tylko syndyk. Dysponuje on jednak także szeregiem dodatkowych instrumentów, które nie są dostępne dla zwykłego wierzyciela, opartych o regulacje art. 127 i następne Prawa upadłościowego.
W stosunku do masy upadłości bezskuteczne są czynności prawne dokonane przez upadłego w okresie roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, mocą których rozporządził on swoim majątkiem nieodpłatnie lub odpłatnie, ale wartość rozporządzenia dokonana przez upadłego w rażącym stopniu przewyższa wartość świadczenia, które otrzymał w zamian (lub ma otrzymać on albo inna osoba trzecia).
Art. 131 Prawa upadłościowego przewiduje zasadę subsydiarnego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego o skardze pauliańskiej. Oznacza to, że w zakresie, w jakim stan faktyczny unormowany jest w przepisach Prawa upadłościowego, nie stosuje się przepisów o skardze pauliańskiej. Jednak jeśli w jakimś zakresie do czynności prawnej nie mają zastosowania przepisy Prawa upadłościowego, wówczas czynność ta może zostać zaskarżona właśnie skargą pauliańską na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
W szczególności mogą być zaskarżone takie czynności dokonane przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, do których nie można zastosować art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego, np. ze względu na to, że zostały dokonane w terminie wcześniejszym niż rok przed zgłoszeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, a do których mogą mieć zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego – art. 527 i nast. k.c. o skardze pauliańskiej.
Jak wskazywał jednak Sąd Najwyższy są to dwa różne środki pozostające w dyspozycji syndyka, różniące się charakterem prawnym i skutkami. Syndyk może skorzystać z uzupełniającej ochrony przewidzianej w k.c. pod warunkiem, że jest w stanie sformułować odpowiednie żądanie, zmierzające do uznania czynności za bezskuteczną na tle regulacji Kodeksu cywilnego, a rozstrzygnięcie sądu wydane na skutek uwzględnienia tego żądania miałoby charakter konstytutywny.
Wskazany przepis k.c. nie może być jednak traktowany jako alternatywna podstawa deklaratywnego ustalenia bezskuteczności czynności prawnej (co następuje na podstawie przepisów prawa upadłościowego).
Konsultacja z doświadczonym prawnikiem pomoże uniknąć błędów proceduralnych przy formułowaniu żądań wobec nieuczciwego dłużnika, a przede wszystkim pozwoli zweryfikować czy istnieją podstawy prawne do wniesienia pozwu, a także który z dostępnych środków powinien zostać wybrany do dochodzenia roszczeń.
W przypadku, gdy umowa została zawarta w sposób sprzeczny z przepisami prawa, zasadami współżycia społecznego, poszkodowany taką umową może wnieść skargę o stwierdzenie nieważności umowy.